Chính phủ Mỹ đóng cửa: Muỗi đốt chân voi, ai thực sự là kẻ thắng, người thua?

Từ năm 1980 đến nay Chính phủ Mỹ đã 14 lần đóng cửa. Thực tế là mọi cơ quan liên bang đều đã có kế hoạch chính thức ứng phó với việc chính phủ đóng cửa. Thế nhưng suốt 50 năm qua, lúc nào họ cũng tỏ ra bất ngờ!

Nước Mỹ lại thêm một năm bế tắc khi Quốc hội loay hoay với việc thông qua ngân sách nhằm duy trì guồng máy chính phủ. Bạn sẽ nghĩ rằng với lịch sử lập quốc 250 năm, Quốc hội hẳn biết rõ phải thực hiện bổn phận của mình đối với người dân một cách kịp thời.

Lại thêm một năm bế tắc ngân sách

Năm nay, hai đảng Cộng hòa và Dân chủ lại tiếp tục chặn đứng nỗ lực của nhau trong việc thông qua dự luật ngân sách cho năm tài khóa 2026, bắt đầu từ 1/10 năm nay. Đảng Cộng hòa, nắm quyền kiểm soát cả Thượng viện và Hạ viện, đã soạn thảo một Dự luật bám sát Chương trình nghị sự của Tổng thống Donald Trump, với mục tiêu đảo ngược gần như toàn bộ di sản mà các Tổng thống khuynh tả Joe Biden (2020-2024) và Barack Obama (2008-2016) để lại, thay thế bằng đường lối bảo thủ, mang màu sắc dân túy hơn.

Tháng 3/2025, chỉ 3 tháng sau khi ông Trump tại nhiệm, hai đảng đã thể không đạt được đồng thuận về ngân sách mà Tổng thống Trump đề xuất, nên buộc phải thỏa hiệp thông qua ngân sách tạm thời kéo dài đến ngày 1/10/2025. Tuy nhiên, phe Dân chủ đã không chuẩn thuận ngân sách tiếp tục sau ngày 1/10/2025 để giải quyết những mâu thuẫn giữa hai đảng.

Năm nay tình thế đã đổi khác: phe Cộng hòa quyết đẩy mạnh chương trình nghị sự của mình trong khi phe Dân chủ tập hợp lực lượng ngăn chặn và tìm cách khôi phục đường lối của chính quyền Tổng thống Biden/Obama. Cuối cùng, phe Cộng hòa đồng ý thông qua kế hoạch ngân sách tương tự hồi tháng 3, nhưng phe Dân chủ bác bỏ. Những đảng viên Dân chủ đã chọn giải pháp đóng cửa chính phủ thay vì thỏa hiệp.

Dưới thời chính quyền Tổng thống Donald Trump, phe Cộng hòa đã và đang nỗ lực thu hẹp quy mô và chi tiêu của bộ máy công quyền. Phe Dân chủ lại muốn tăng thêm ngân sách chi tiêu 1.500 tỷ đô la chi tiêu, phần lớn từ nguồn vay nợ hoặc in thêm tiền.

Phe dân chủ muốn lấy ngân sách làm “con tin” để đổi lấy hàng nghìn tỷ đô la cho các khoản chi tiêu mới. Nợ công của nước Mỹ hiện đã vượt ngưỡng 37.500 tỷ USD và vẫn đang nhảy số chóng mặt. Khoản chi tiêu ngân sách đề xuất của đảng Dân chủ bao gồm bảo hiểm y tế toàn phần cho người nhập cư bất hợp pháp, trong khi nhiều công dân Mỹ còn chưa được hưởng quyền lợi này. Đảng Cộng hòa thì đặt trọng tâm vào chống gian lận, lãng phí và lạm dụng trong y tế. Đó là lý do chính dẫn đến bế tắc.

Như thường lệ, ngân sách liên bang phức tạp đến mức ngay cả nhiều nghị sĩ cũng không hiểu rõ nội tình chứ đừng nói tới người dân. Bản đề xuất ngân sách gồm 1.500 trang. Do đó, cá nhân tôi không thể khẳng định con số bên nào đưa ra là chính xác. Xin được lượng thứ!

Hiểu về tình trạng đóng cửa chính phủ

Lần này, việc đóng cửa chính phủ có vẻ không giống với những lần trước đây.

Nhiều nhà quan sát cho rằng sự cứng rắn của đảng Dân chủ bắt nguồn từ phe cấp tiến đang ngày càng lớn mạnh trong nội bộ. Đây là những đảng viên có chủ trương “phá tung hệ thống hiện thời để bảo vệ nó”.

Kết quả là không bên nào chịu bên nào, vì cả hai bên đều cho rằng tương lai chính trị của mình đang bị đe dọa.

Ở các lần đóng cửa trước, những công chức thuộc nhóm “không thiết yếu” bị cho nghỉ tạm thời, sau khi chính phủ mở cửa trở lại họ sẽ quay lại làm việc và truy lĩnh khoản lương của “kỳ nghỉ” bất đắc dĩ.

Lần này, ông Trump có kế hoạch tận dụng việc đóng cửa tạm thời để cắt giảm vĩnh viễn những vị trí và chương trình mà ông cho là lãng phí, không cần thiết hoặc mang nặng tính chính trị – gọi nôm na là “những gì không phù hợp với các ưu tiên của chính quyền Donald Trump”. Tinh giản các dịch vụ dân sự đang ngày một phình to chính là một lời hứa nổi bật trong chiến dịch tranh cử của ông.

Đợt đóng cửa tạm thời lần này sẽ tạo ra những thay đổi lâu dài. Đảng Dân chủ đã phạm sai lầm nghiêm trọng khi để tình huống này xảy ra. Ông Trump sẽ tận dụng việc chính phủ đóng cửa để loại bỏ các chương trình “ruột” của phe đối lập có từ thời chính quyền Tổng thống Biden và Obama.

Trước đó, đảng Dân chủ đã ngăn chặn nỗ lực cắt giảm của ông Trump bằng cách kiện ông tại các tòa án liên bang, nơi đa phần các thẩm phán là người được đảng Dân chủ bổ nhiệm. Rào cản ấy bây giờ đã không còn. Người Mỹ có câu: “Hãy cẩn thận với những gì mình mong muốn!”

Ông Trump cũng đóng băng 18 tỷ USD ngân sách liên bang cho hai dự án hạ tầng của New York, quê nhà của Lãnh đạo thiểu số Thượng viện Chuck Schumer và Lãnh đạo thiểu số Hạ viện Hakeem Jeffries – hai nhân vật cấp cao của đảng Dân chủ bị coi là chịu trách nhiệm chợt đóng cửa chính phủ lần này. Trước đó chưa từng có Tổng thống nào công khai “đánh trực diện” phe đối lập theo cách này.

Thông điệp của ông Trump cho New York: “Không duyệt ngân sách của tôi thì… xin mời cuốc bộ đi làm!”.

Ông cũng có kế hoạch nhắm đến các bang khác. Dù lý do chưa rõ ràng cho động thái đóng băng ngân sách đối với một số dự án, giới truyền thông chắc chắn sẽ cáo buộc rằng ông Trump đang trả thù chính trị, và điều này có thể ảnh hưởng đến cục diện cuộc bầu cử giữa kỳ 2027.

Động thái mới nhất là Chủ tịch Hạ viện Mike Johnson, sau nhiều nỗ lực bỏ phiếu không thành, đã cho các Dân biểu Hạ viện nghỉ một tuần. Trong thời gian này, Hạ viện không thể tiến hành bất kỳ hoạt động nào. Thông thường khi xảy ra bế tắc, Quốc hội sẽ cố đạt được giải pháp trong một phiên họp liên tục.

Nhìn lại các lần đóng cửa chính phủ trước đây

Nước Mỹ chưa từng có khái niệm “đóng cửa chính phủ” cho đến khi Quốc hội ra luật cho phép việc này vào năm 1974! Quốc hội muốn giành quyền kiểm soát quá trình ngân sách chứ nhất định không chịu sự chi phối của Tổng thống. Vậy mà bằng một cách nào đó, suốt chiều dài lịch sử hơn 200 năm trước khi có luật về đóng cửa chính phủ, hệ thống vẫn vận hành suôn sẻ.

Theo số liệu của Cơ quan Nghiên cứu Quốc hội, từ năm 1980 đến nay chính phủ Mỹ đã có 14 lần đóng cửa. Phần lớn các đợt đóng cửa chỉ kéo dài 1 – 5 ngày trước khi Tổng thống và Quốc hội “suy nghĩ thấu đáo”.

Cũng có một số lần đóng cửa nghiêm trọng hơn. Năm 1995, Tổng thống Bill Clinton của đảng Dân chủ và Quốc hội do đảng Cộng hòa kiểm soát đối đầu suốt 26 ngày. Cuối cùng, Tổng thống Clinton và Chủ tịch Hạ viện Newt Gingrich đạt được thỏa thuận cắt giảm chi tiêu và cải cách chính phủ. Các vấn đề khi ấy cũng xoay quanh cắt giảm chi tiêu chính phủ, y tế và môi trường – giống tình trạng của năm nay. Người ta vẫn còn nhắc đến câu nói của ông Clinton khi đó: “Kỷ nguyên của chính phủ lớn đã kết thúc”.

Năm 2013, Tổng thống của đảng Dân chủ, Barack Obama đối đầu với đảng Cộng hòa về Chương trình y tế toàn dân. Sau 16 ngày, bế tắc được tháo gỡ khi Quốc hội nâng trần nợ công, hạn chế chi tiêu đến môt mức độ nhất định. Tuy nhiên, giải pháp ấy chỉ khiến khoản nợ của nước Mỹ ngày càng phình to hơn bao giờ hết.

Năm 2019, các nghị sỹ Dân chủ ngăn chặn khoản đề xuất ngân sách 5,7 tỷ USD của Tổng thống Trump để xây dựng bức tường biên giới phía Nam nhằm ngăn chặn dòng người nhập cư bất hợp pháp.

Lần đóng cửa năm nay phần nào phản ánh nỗ lực tiếp tục của ông Trump trong việc giành lại quyền kiểm soát tình trạng nhập cư bất hợp pháp tràn lan.

Điểm mấu chốt thứ nhất: hầu hết các lần bế tắc đều kết thúc bằng việc hai bên thoả hiệp “ngân sách tạm thời” với kế hoạch sau đó sẽ tìm giải pháp cho các vấn đề quan trọng. Cuối cùng thì ít khi họ đưa ra được giải pháp chung. Ngân sách tạm thời chỉ đơn giản là giữ nguyên mức chi tiêu cũ, gọi nôm na là “trì hoãn giải pháp”.

Điểm mấu chốt thứ hai: cuộc đối đầu không hồi kết giữa Tổng thống và Quốc hội thường chỉ là màn phô diễn chính trị, để mỗi bên chứng tỏ với cử tri rằng mình đang bảo vệ lợi ích của họ. Thường thấy nhất là những lời hứa mà điều kiện quốc gia khó lòng đáp ứng được. Kết quả đáng tiếng là chính nền kinh tế, người dân, doanh nghiệp và những người ngoài cuộc vô tội phải gánh chịu hậu quả của những tranh chấp này.

Mặc dù tính từ năm 1980 đến nay Chính phủ Mỹ đã 14 lần đóng cửa nhưng tình trạng ngân sách thu không đủ chi đã xảy ra đến 20 lần. Tuy nhiên, bằng một cách nào đó, Tổng thống và Quốc hội cuối cùng vẫn đi đến được thống nhất ngân sách. Phần lớn các vấn đề được giải quyết theo cách ôn hoà, thường là thông qua tăng thuế, in thêm tiền, và khiến nợ công tiếp tục luỹ tiến. Có vẻ như hai bên đều chung một ý tưởng là các khoản nợ sẽ được các thế hệ mai sau hoặc những người nhập cư đảm nhận.

Với khoản nợ công lên đến 37 nghìn tỷ đô la, bình quân mỗi người dân Mỹ hiện đang gánh trên vai mình một khoản nợ trị giá 326.000 đô la. Ở hướng tích cực thì nhiều người cho rằng ít nhất các chính trị gia của các phe phái khác nhau cũng có thể hợp tác để giải quyết các vấn đề, hay nói đúng hơn là họ vẫn có thể cùng nhau lập ngân sách và chi tiêu mà không phải gánh hậu quả.

Các cơ quan đều có kế hoạch cho nhân viên nghỉ tạm thời

Mỗi năm khi Quốc hội không thông qua được ngân sách và chính phủ có nguy cơ đóng cửa, cả hai đảng Dân chủ và Cộng hoà, với sự hỗ trợ và tiếp tay của truyền thông, lại trở nên mất kiểm soát với những tuyên bố rằng nước Mỹ rơi vào thế hoàn toàn bị động và ngày tận thế đang đến. Các chính trị gia muốn có khủng hoảng để lấy đó làm cơ hội tấn công phe đối lập hoặc hô hào sự ủng hộ của công chúng đối với các chính sách của mình, phần nhiều trong số đó có thể không cần thiết. Như một câu nói yêu thích của Thủ tường Anh Winston Churchill rằng các chính trị gia “đừng bao giờ bỏ phí một cuộc khủng hoảng tốt”!

Thực tế là mọi cơ quan liên bang – khoảng 430 cơ quan – đều đã có kế hoạch chính thức ứng phó với việc chính phủ đóng cửa. Chính vì vậy, các cơ quan luôn trong ứng phó nhanh và hiệu quả, nếu không muốn nói là thận trọng. Mỗi cơ quan đều công bố kế hoạch này trực tuyến nên không có cơ quan nào, kể cả báo chí, rơi vào thế bất ngờ. Mặc dù vậy, suốt 50 năm qua, lúc nào họ cũng tỏ ra bất ngờ!

Hãy xem xét điều này: Theo báo cáo của Cơ quan Nghiên cứu Quốc hội, cuộc khủng hoảng ngân sách dài nhất xảy ra trong giai đoạn 2018 – 2019, kéo dài 35 ngày, gây thiệt hại 11 tỷ đô la cho nền kinh tế có tổng GDP 36 nghìn tỷ đô la. Chỉ là muỗi đốt chân voi! Riêng trong giai đoạn 2022-2024, nước Mỹ đã chi 175 tỷ đô la cho cuộc chiến của Ukraine chống Nga.

Hệ luỵ khi chính phủ đóng cửa

Những người lao động thuộc nhóm không thiết yếu sẽ phải nghỉ tạm thời và không nhận được lương trong thời gian nghỉ. Theo luật, họ sẽ nhận lại khoản lương này khi chính phủ hoạt động trở lại. Như vậy về cơ bản, họ đang nghỉ một kỳ phép được trả lương. Các chế độ chăm sóc y tế vầ hưu trí vẫn được duy trì trong thời gian chính phủ đóng cửa.

Xét một cách công bằng, những người lao động có mức lương thấp chính là nhóm chịu thiệt thòi, vì cuộc sống của hầu hết trong số họ trông chờ hoàn toàn vào khoản lương hàng tháng, không giống như những người lương cao. Đối với họ, những ngày nghỉ này hoàn toàn không phải kỳ nghỉ đúng nghĩa.

Những công chức thuộc nhóm “không thiết yếu” bị nghiêm cấm đến nơi làm việc, kể cả họ sẵn sàng làm việc không lương. Điều này khiến những người làm quản lý không thể yêu cầu nhân viên tiếp tục làm việc không lương. Các nhà cải cách chính phủ đang tận dụng điều này làm bằng chứng cho thấy có rất nhiều vị trí việc làm trong chính phủ thực sự không cần thiết. Mục tiêu hướng đến của họ là loại bỏ những công chức được tuyển dụng theo chính sách “đa dạng, công bằng và hoà nhập” trong 460 chương trình của chính quyền liên bang có từ thời chính quyền của người tiền nhiệm Joe Biden.

Những công chức thuộc nhóm “lao động thiết yếu” sẽ tiếp tục làm việc nhưng sẽ chỉ nhận được lương khi chính phủ hoạt động trở lại. Trong khi đó, các nghị sỹ lưỡng viện Quốc hội vẫn nhận lương đầy đủ.

Đây là một sự thật: Hiến pháp Mỹ nghiêm cấm sa thải Tổng thống trong thời gian chính phủ đóng cửa và và cấm giữ lại lương Tổng thống. Thực chất việc trả lương muộn sẽ không ảnh hưởng đến ông Trump. Trong nhiệm kỳ đầu tiên của mình ông đã quyên góp toàn bộ khoản lương Tổng thống hàng năm trị giá 400.000 đô la cho nhiều bộ và cơ quan khác nhau. Ông cũng tuyên bố sẽ làm tương tự như vậy trong nhiệm kỳ này. Theo Fox News, có 8 thành viên nội các của chính quyền Donald Trump tình nguyện không nhận lương.

Không ai biết có bao nhiêu việc làm và chương trình sẽ bị cắt giảm trong đợt đóng cửa này, nhưng một số chuyên gia ước tính khoảng 740.000 lao động không thiết yếu, tương đương gần 1/3 trong số 3 triệu nhân viên chính phủ.

Ai có nguy cơ bị sa thải

Những người lao động thuộc nhóm “không thiết yếu” có nguy cơ mất việc làm vĩnh viễn cao nhất.

Theo kinh nghiệm của tôi, những công chức thuộc diện nghỉ việc tạm thời và có nguy cơ bị cho nghỉ hẳn chính là những nhân viên đang trong thời gian thử việc. Đây là những lao động trẻ tuổi được đào tạo bài bản và mong muốn được làm việc trong chính phủ. Thật trớ trêu khi những nhân viên có thâm niên cao, nhiều người trong số dó có tư duy đã lỗi thời và luôn kháng cự sự thay đổi, sẽ tiếp tục ở lại.

Ở phía an toàn là những người làm quản lý hoặc giám đốc điều hành cấp trung hoặc cấp cao. Như trong hầu hết các tổ chức, đây chính là nhóm giữ việc giỏi nhất, thường là nhờ thâm niên hơn là năng lực. Khi tôi làm việc trong chính phủ, “lực lượng bảo thủ” từ chối nâng cấp hệ thống công nghệ thông tin của chúng tôi vì họ lo ngại rằng việc đó có thể khiến họ thất nghiệp. Những nhân viên trẻ hơn, được đào tạo bài bản về công nghệ hiện đại, không thể thay thế lực lượng bảo thủ. Đó là lý do tại sao Cơ quan Lưu trữ và Hồ sơ Quốc gia Mỹ (NARA) vẫn đang lưu trữ hồ sơ “bản cứng” của tất cả công chức trong “hang động” thay vì số hoá để dễ dàng truy cập. Kinh nghiệm của tôi là một khi những tài liệu này được xếp vào kho thì sẽ người ta sẽ không bao giờ nhìn thấy chúng nữa!

Hãy nhớ rằng: việc sa thải một công chức chính phủ là rất khó vì họ được bảo vệ bởi nhiều luật khác nhau, công đoàn và các mối quan hệ chính trị. Đây là lý do ông Trump muốn việc sa thải được thực hiện trong khi chính phủ đóng cửa, với lý do phần nhiều trong số những vị trí việc làm bị cho tạm nghỉ là không thiết yếu theo đúng như định nghĩa.

Các công ty hoạt động với tư cách nhà thầu thường chịu thiệt hại nặng nề nhất khi chính phủ đóng cửa. Tôi cũng từng là một trong số này. Khi chính phủ đóng cửa, các nhà thầu không được trả thù lao, buộc họ phải sa thải nhân viên của mình bởi không giống như các công chức chính phủ, những nhân viên này không được bảo vệ.

Ai là người chiến thắng trong và sau khi chính phủ đóng cửa?

Với bài viết này, tôi muốn xác định kẻ thắng người thua trong và sau khi chính phủ đóng cửa. Đáng tiếc là không thể có được câu trả lời rõ ràng. Bên nào cũng tuyên bố chiến thắng bằng cách tô hồng những kết quả kém cỏi, biến đó thành những thành tựu tích cực với sự hỗ trợ của truyền thông.

Tôi chỉ có thể nói rằng chính người dân Mỹ mới thực sự là người thua cuộc bởi trước mắt họ là thuế tăng, phúc lợi giảm, khoản nợ công trên vai ngày càng nặng, có thể sẽ không bao giờ trả được. Tôi xin được thứ lỗi vì sự bi quan này.

Nhìn lại lịch sử, cuộc chiến ngân sách giữa Tổng thống Clinton và Chủ tịch hạ viện Gingrich vào những năm 1990 mang đến một tia hy vọng. Trong chiến dịch tranh cử Tổng thống, ứng cử viên đảng Dân chủ Bill Clinton ủng hộ các cải cách tiết kiệm chi phí của đảng Cộng hòa và giành chiến thắng tái đắc cử nhiệm kỳ thứ hai. Nhờ đó, nước Mỹ đã đạt được cân bằng ngân sách trong 4 năm liên tiếp!

Tại thời điểm bài báo này hoàn thành, một tuần sau khi chính phủ đóng cửa, các cuộc thăm dò cho thấy 45% cử tri Mỹ được hỏi đổ lỗi cho đảng Cộng hoà so với 30% đổ lỗi cho đảng Dân chủ. Chúng ta hãy cùng chờ xem.